1 april 2021
Rechtvaardige maatregelen en straffen? Maat, dat gaan we regelen
De avondklok begint bij sommigen flink tegen te staan, spontaan naar de bioscoop gaan is nog niet mogelijk en slenteren door de winkelstraat heeft weinig zin door beperkte toegang in de meeste winkels. Nieuwsberichten over nieuwe coronavarianten en een mogelijke derde golf doen daarbij weinig positief stemmen: vrijwel iedereen wilt dat het normale leven weer terugkomt (behalve wellicht degenen die het weinige sociale contact wel prima vinden) en dat de maatregelen weer verdwijnen. Voordat het normale leven terugkomt, dient de overheid regelmatig te beslissen over het gebruik van maatregelen. Welke maatregelen en daarbij horende straffen zijn de komende maanden rechtvaardig te noemen?
Minister-president Rutte heeft meermaals medegedeeld dat hij zich niet als een dictator wilt gedragen. Volgens hem leven we namelijk in een volwassen democratie waarin burgers zich gewoon aan de maatregelen kunnen houden. Hoewel Rutte daarmee grotendeels gelijk heeft, bestaat er toch onvrede in de maatschappij. Het grootste gedeelte van de Nederlandse bevolking zal zich waarschijnlijk gewoon aan de regels houden, terwijl een relatief kleine groep maling aan de maatregelen heeft. Doordat Rutte zich als een soort ‘burgervriend’ opstelt, probeert hij enerzijds begrip te tonen voor de mensen die moeite hebben met de maatregelen, terwijl Rutte anderzijds benadrukt dat de maatregelen noodzakelijk zijn. Als burgers hebben we namelijk zelf in de hand hoe snel de maatregelen weer versoepeld kunnen worden.
Het bestraffen van de door de overheid genomen maatregelen voelt in sommige gevallen onrechtvaardig aan: waarom zouden studenten die gezamenlijk wonen een boete moeten krijgen, terwijl een gezinshuishouden onbestraft blijft? En waarom mag de minister van Justitie en Veiligheid tijdens zijn huwelijk in eerste instantie onbestraft dicht bij zijn gasten in de buurt komen?
Het doel van straffen heeft enkele onderdelen, namelijk (speciale en generale) preventie en vergelding. Met speciale preventie wordt bedoeld dat individuen zich door een straf voortaan aan de regels houden, terwijl met generale preventie wordt bedoeld dat ook anderen dan de bestrafte zich door een straf aan de regels zullen houden. Vergelding houdt in dat veelal vanuit de maatschappij wordt verlangd dat overtreders van regels of maatregelen daarvoor bestraft worden.
Het onderscheid tussen gezinshuishoudens en studentenhuishoudens is ethisch gezien moeilijk te accepteren, aangezien duidelijk is dat de mensen binnen bedoelde huishoudens contact met elkaar hebben. Ook het onbestraft laten van de minister viel bij veel burgers verkeerd, want van speciale preventie en vergelding was in beginsel geen sprake. In 2020 bedraagt het salaris van de minister-president en de ministers €170.910, terwijl relatief veel studenten door verlies van bijbaantjes een (groot) deel van hun inkomen verloren zijn. Hulp van Ome Duo is dan een van de weinige opties voor deze studenten om te ‘overleven’.
Het op een gelijke manier bestraffen van mensen met een groot verschil in inkomen kan leiden tot een onrechtvaardig gevoel. Een oplossing hiervoor is dat mensen worden gestraft naar inkomen. De boete kan dan bijvoorbeeld 5-10% van het maandelijkse inkomen bedragen: naarmate iemand meer verdient, zal de boete voor diegene absoluut gezien hoger worden. In relatieve aantallen gezien wordt iedereen dan gelijkelijk beboet. Dit kan voorkomen dat mensen met veel inkomen/vermogen bewust de regels overtreden, vooral als de boete relatief gezien heel laag is.
Mensen met minder inkomen komen door de oplossing minder snel in grote financiële problemen. Om te voorkomen dat van een kale kip niet te plukken is, kan bij onvoldoende inkomsten na 3 opgelegde boetes een taakstraf volgen. Zodra een minder vermogend persoon dus 3 keer de maatregelen overtreedt, dan volgt een passende vervangende straf.
De vaccinatiebereidheid neemt de afgelopen weken steeds meer af, waardoor steeds minder mensen zich zullen laten vaccineren. Hierdoor kan het wellicht langer duren voordat de maatregelen voor iedereen verminderd worden en/of dat er een onderscheid komt tussen wel/niet gevaccineerden. Sommige mensen zullen door het mogelijke verschil in vrijheid gedwongen voelen zich te laten vaccineren. Hoewel theoretisch gezien niet de bedoeling is dat mensen zich gedwongen voelen, zal dat praktisch gezien waarschijnlijk wel zo uitpakken.
Het verschil in maatregelen tussen niet en wel gevaccineerde mensen dat waarschijnlijk over enkele maanden zal volgen, is te rechtvaardigen. Hoewel inderdaad sprake is van een bepaalde dwang om weer ‘gewoon’ in de maatschappij mee te kunnen draaien, is er nog steeds sprake van eigen keuze. Het zou vreemd zijn als de overheid ineens zou besluiten om niet gevaccineerde mensen als een brandhaard over straat te laten lopen, omdat er nog steeds relatief veel anderen besmet kunnen worden. Wat men ook vindt over de rechtvaardigheid van de maatregelen en het daarbij horende onderscheid, toch is de uitspraak van het wijze zangduo Nick en Simon belangrijk: ‘’Dat kun je leuk vinden, dat kun je niet leuk vinden, maar het is zo.’’
Totdat een groot gedeelte van de Nederlandse bevolking gevaccineerd is, zal naar mijn verwachting weinig worden veranderd aan de maatregelen. Het aantal besmette personen neemt namelijk nog niet in voldoende mate af om meer vrijheden te geven aan burgers. Zodra veel mensen gevaccineerd zijn, zal er waarschijnlijk een versoepeling plaatsvinden van de maatregelen. Dat kan pas echter een paar weken nadat de laatste grote groep is besmet, om zeker te zijn van de werking van het vaccin. Bovendien is het afwachten of er andere, resistente virusvarianten verschijnen. Als dat het geval is, dan zullen de maatregelen nog steeds niet volledig worden afgeschaft. Eigenlijk is het dus vooral koffiedik kijken: over de exacte route van de maatregelen is nog niet veel met zekerheid te zeggen.
Over de precieze inhoud van rechtvaardige maatregelen en daarbij horende straffen zal wellicht niet snel consensus komen. Het percentueel gelijk beboeten van alle inwoners en het maken van onderscheid tussen wel en niet gevaccineerden kunnen in ieder geval bijdragen aan de rechtvaardigheid van de straffen en de maatregelen. Alhoewel niet iedereen het eens zal zijn met deze opvatting, toch moet er een keuze gemaakt worden die het meest rechtvaardig aanvoelt. Dat is bij de door mij gedane voorstellen het geval.