Aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid crisis

Aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid in tijden van crisis – actueel aan de hand van COVID19

Inleiding

Sinds eind 2019 / begin 2020 overheerst het relatief nieuwe COVID19 c.q. coronavirus het nieuws. De besmettelijke ziekte heeft wereldwijd al voor ruim 94.501.892 bevestigde slachtoffers en 2.022.279 bevestigde doden gezorgd.[1] Gezien het groot aantal slachtoffers en doden is de aandacht voor het ernstige virus dus terecht. In voornamelijk rijke landen zijn de vaccinaties al begonnen, terwijl in armere landen de vaccinatie waarschijnlijk nog even zal duren. Het ontstaan van nieuwe varianten van het virus kan enigszins zorgen baren, omdat nog niet geheel bekend is wat de consequenties daarvan zijn. Het is te hopen dat zo snel mogelijk een definitief antwoord wordt gevonden op alle soorten corona, waardoor het normale leven weer op gang kan komen.

Hoe gaat het nieuwe normaal eruit zien? Welke bevoegdheden wil de overheid houden en welke bevoegdheden vallen weg? Kunnen er mensen/bedrijven/landen juridisch aansprakelijk worden gesteld voor de coronacrisis? Wie is er verantwoordelijk voor de schadelijke gevolgen van de coronacrisis? Deze en nog veel meer vragen lijken van belang als de coronacrisis weer verdwijnt. Gezien de grote economische schade, gezondheidsschade en emotionele schade zal het wellicht enige tijd duren voordat het normale leven weer echt op gang komt.

Ontwikkelingen in Nederland

In paragraaf 1 zal eerst een schets van de ontwikkelingen in Nederland plaatsvinden van de globaal genomen maatregelen, waarbij de Europese en wereldwijde genomen maatregelen wellicht een rol hebben gespeeld. Vervolgens zal in paragraaf 2 het coronavirus vanuit het perspectief van zowel Carl Schmitt als Jürgen Habermas beschreven worden. Na een bespreking van de ontwikkelingen omtrent het coronavirus en de vermoedelijke visie van Schmitt en Habermas daarop, zal de vraag in paragraaf 3 naar voren komen wie/wat aansprakelijk kan worden gehouden voor het coronavirus en wie/wat verantwoordelijk voor het coronavirus is. Daarna zal in paragraaf 4 een stappenplan volgen van hoe de overheden voortaan met crises dienen om te gaan. Daarbij zal voor de burgers een FAQ beschikbaar komen, waarin veel gestelde vragen kort beantwoord zullen worden. Tot slot zal in paragraaf 5 een conclusie van het voorgaande volgen.

Ontwikkelingen qua maatregelen

De Tweede Kamer werd in januari 2020 geïnformeerd over een uitbraak van een nieuw soort virus in Wuhan, China. In Europa vinden de eerste besmettingen eind januari 2020 plaats, onder meer in Frankrijk en Duitsland.[2] Veel van de in China verblijvende Nederlanders zijn in februari 2020 teruggekomen uit China naar Nederland. Op 27 februari 2020 heeft de eerste coronabesmetting in Nederland plaatsgevonden.[3] In maart 2020 is door het kabinet een aantal eerste maatregelen bekend gemaakt om het coronavirus zo veel mogelijk in te dammen. Handen wassen, geen handen meer schudden en in de elleboog niezen werd aanbevolen. Halverwege maart vond een gedeeltelijke lockdown plaats en horeca, scholen en kinderopvang werden gesloten.

Economische maatregelen

Tevens werd een noodpakket aan economische maatregelen aangekondigd om banen en inkomens te beschermen.[4] Vervolgens werden de maatregelen uit maart verlengd naar april: eind april kwamen de eerste versoepelingen, zoals het openen van basisscholen. Ook het Caribisch gedeelte van het Koninkrijk der Nederlanden werd geholpen. Het testbeleid werd eind april uitgebreid voor nieuwe doelgroepen.[5] In mei 2020 werd een tweede noodpakket gepresenteerd door het kabinet om banen te redden en de economie te ondersteunen: tevens kreeg het Caribische gedeelte extra financiële steun. Na de meivakantie gingen basisscholen weer gedeeltelijk open en kinderdagverblijven helemaal. Bovendien werd halverwege mei aangekondigd dat per 1 juni enkele versoepelingen zouden worden doorgevoerd.[6]

Door het kabinet werd in juni 2020 aangekondigd dat de basisscholen weer volledig open gingen. Het OV ging weer volledig rijden en mondkapjes werden in het OV verplicht. Iedereen met klachten kan zich per 1 juni laten testen. Aandacht bestond ook voor onder meer de zomervakantie/toerisme en testen/vaccinontwikkeling.[7] De maanden erna verliep het qua ontwikkelingen iets minder hard. In augustus 2020 werd er een aantal keer gedemonstreerd door de groep Viruswaanzin en werd een verlenging van de reisbeperkingen aangekondigd. In september 2020 nam het aantal besmettingen gestaag toe, waarna halverwege oktober 2020 een routekaart met maatregelen per risiconiveau werd aangekondigd en Nederland weer in gedeeltelijke lockdown ging. Begin december 2020 zijn er enkele nieuwe, besmettelijkere mutaties verschenen van het coronavirus. Halverwege december 2020 is een harde lockdown ingesteld en halverwege januari 2020 werd de lockdown verlengd tot minstens 9 februari 2021.[8] 

Duitsland

In Duitsland kunnen de deelstaten bepalen welke maatregelen precies genomen worden, waardoor de precieze maatregelen per deelstaat verschillen. In geheel Duitsland geldt een strikte lockdown van 16 december 2020 tot en met 31 januari 2021. Het beleid is er zo veel mogelijk op gericht om verspreiding van het coronavirus te voorkomen. Op 18 maart 2020 heeft Bondskanselier Merkel de Duitse bevolking opgeroepen om de situatie/maatregelen serieus te nemen. Het bedrijfsleven in Duitsland wordt door de nationale overheid geholpen. Eind februari 2020 is er een speciaal crisisteam opgericht door het ministerie van Gezondheid en van Binnenlandse Zaken. Op 27 maart 2020 is een soort noodtoestand in tijden van een epidemie vastgesteld. Ook heeft de Duitse overheid van begin af aan veel testen gedaan naar mogelijke besmettingen. Al met al lijkt Duitsland eenduidiger in het beleid dan Nederland, aangezien de mate waarin de lockdown heeft plaatsgevonden in Duitsland grotendeels gelijk is gebleven.[9]

Amerika

De situatie in Amerika lijkt ernstiger te zijn dan in Nederland en Duitsland, mede vanwege de controversie rondom de demonstraties van BLM en de presidentsverkiezingen. Amerika is regelmatig in het nieuws geweest met een record aantal stijgingen[10], waarbij Trump soms in de clinch lag met medisch topadviseur Anthony Fauci. Volgens Fauci had Amerika lange tijd het virus niet onder controle. Vanaf 13 maart heeft Trump als president meerdere maatregelen genomen, waaronder het stil leggen van vliegverkeer, het instellen van een lockdown met hulppakket en het aanraden van onder meer chloroquine als medicijn. Enkele controversies zijn er geweest omtrent het beschuldigen van China, het voeren van campagne voor de verkiezingen, het al dan niet dragen van een mondkapje, het vertrek uit de WHO en de presidentsverkiezingen/stemming[11]. Ongeacht de politieke voorkeur lijkt duidelijk dat de situatie in Amerika chaotischer is geweest dan in Nederland en Duitsland.

Visie van Schmitt en Habermas op het coronavirus

Als eerste zal worden ingegaan op de vermoedelijke visie van Schmitt op het handelen van de Nederlandse overheid tijdens de coronacrisis. Volgens Schmitt is in een goed parlement een ware discussie noodzakelijk, waarbij van gedachten wordt gewisseld over belangrijke onderwerpen. Bovendien is Schmitt iemand die in orde denkt, waarbij heterogeniteit in beperkte mate acceptabel is. Gedurende de coronacrisis is de aandacht van de overheid / het parlement grotendeels uitgegaan naar de gevolgen van corona voor de maatschappij. Dat lijkt een begrijpelijke reactie op zo’n besmettelijk virus, maar het komt de discussie niet ten goede. Bovendien kent Nederland vele politieke partijen en derhalve ook verschillende meningen over de aanpak van het coronavirus. Van een orde lijkt met zo veel meningen dan ook geen sprake te zijn.

Rechtsstaat

Volgens Schmitt moet liberalisme van democratie gescheiden worden en passen liberalisme en rechtsstaat beter bij elkaar. Een rechtsstaat is in de ogen van Schmitt prima, maar de democratie moet in de vorm van een dictatuur worden gemaakt. De heerschappij van het hele, homogene volk is daarbij belangrijk. Illiberale democratieën zoals die in Polen, Hongarije en Rusland (met een grondwet) zijn wat Schmitt betreft een goed voorbeeld van hoe een democratie eruit moet zien. Binnen een Staat dient er sprake te zijn van eendracht: in situaties van conflict kan het via eendracht worden opgelost. Sommige problemen komen niet ter sprake, waardoor conflict en verdere eendracht voorkomen wordt. Een situatie is niet altijd conflict of eendracht, er is sprake van een vloeiende overgang. Hoe meer sprake is van intensivering van het politieke, hoe meer de situatie wij-zij (in de zin van Mouffe) voorkomt. Belangrijke punten volgens Schmitt waren (politieke) waarheid, de instabiele en chaotische situatie in Weimar en het paradoxale idee van Schmitt om van het politieke af te komen[12].

Nederlandse aanpak

Zou de Nederlandse aanpak van het coronavirus volgens Schmitt goed geweest? Van ware discussie lijkt er gedurende de coronacrisis niet altijd sprake te zijn. Het kabinet is zeer recent afgetreden na de toeslagaffaire van de belastingdienst (15 januari 2021)[13], waardoor het regeren over een land nog moeilijker is geworden. Van een ware discussie zal de komende maanden tot de verkiezingen weinig meer sprake zijn. Bovendien is Nederland zelf geen homogeen volk, gelet op de vele opvattingen rondom het virus en de vele bestaande politieke partijen. Ook als lid van de Europese Unie bestaat er voor Nederland weinig homogeniteit, aangezien de Nederlandse aard anders is dan de Italiaanse aard. Afgevraagd kan worden of de Nederlandse burgers wel met de liberale vrijheden kunnen omgaan, aangezien gedurende de crisis vele fouten zijn begaan door Nederlanders.[14] In maart vinden de verkiezingen voor de Tweede Kamer plaats en het is de vraag of het stemmen volgens ‘de traditie’ wel mogelijk is. Wellicht dient er online of per brief gestemd te worden, wat fraudegevoelig lijkt. De democratie lijkt gedurende een epidemie niet ideaal, omdat het overleggen lange tijd in beslag kan nemen. Een democratie in de vorm van een dictatuur lijkt daarom in deze tijden een betere oplossing. Conclusie: Schmitt zou de maatregelen en de houding van Nederland gedurende de coronacrisis waarschijnlijk afkeuren. Door de overheid (specifiek Rutte[15]) is nadruk gelegd op eigen verantwoordelijkheid, terwijl de overheid aangewezen lijkt om het gedrag van grote groepen mensen te sturen.

Voordat er inhoudelijk op de positie van Habermas in te gaan, is het belangrijk om de door hem onderscheiden dimensies van democratie die gezamenlijk een dynamisch ‘systeem vormen’ te behandelen:

• R1: Het georganiseerde democratische bestel rondom een electoraal-parlementair systeem. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om kiezersgunst.
• R2: De sfeer van de contre-démocratie: protestbewegingen/protestpartijen zoals BLM of Coronawaanzin en nieuw ontstane politieke partijen zoals FvD.
• R3: Le travail de la démocratie: letterlijk het werk van/aan de democratie. Het gaat hierbij om (academische) theorievorming rondom een democratie.[16]

Tussen Habermas en Schmitt zijn er als Duitse filosofen enkele overeenkomsten en verschillen. Habermas is van een latere generatie dan Schmitt en Habermas reageert kritisch op Schmitt, waarbij het generatieverschil wellicht een rol speelt. Duidelijk is dat Schmitt een politiek rechtse denker is, terwijl Habermas als politiek links omschreven kan worden. Bovendien was Schmitt nationalistisch (Duits) en Habermas voelde zich Europeaan en een beetje kosmopoliet. Voor (en tijdens) de Tweede Wereldoorlog steunde Schmitt de plannen van Hitler, terwijl Habermas ondanks het lid zijn van de Hitlerjugend achteraf tegen de ideeën van Hitler was.

De ideeën van Schmitt kunnen als metafysisch en decisionisme worden omschreven, terwijl Habermas’ ideeën als postmetafysisch en normativisme omschreven kunnen worden. Overeenkomsten tussen beiden is dat er groot belang wordt gehecht aan de constitutie (grondwet), politieke orde en het vraagstuk van legitimiteit.[17]

Net als Schmitt onderscheidt Habermas liberalisme, democratie en rechtstaat van elkaar, waarbij liberalisme en rechtstaat aan elkaar gekoppeld worden. De vraag is in hoeverre de koppeling door Habermas en Schmitt van liberalisme en rechtstaat nodig is. Onder het liberalisme kunnen persoonlijke/politieke rechten en vrijheden gekoppeld worden. De economische rechten en vrijheden kunnen echter de democratie en rechtstaat ondermijnen. Het democratiepunt kan gekoppeld worden aan de (traditionele) angst voor tirannie van de meerderheid en met massademocratie. De rechtstaat valt niet per se onder het liberalisme, maar ook niet per se onder de democratie. Toch zijn er met beide ideeën nauwe banden, vandaar de gebruikelijke koppeling. Volgens Habermas is er een onderscheid tussen liberalisme en republikanisme, waarbij het liberalisme te veel van de burger vraagt en republikanisme te weinig van burgers vraagt. Habermas probeert hierbij een tussenpositie in te nemen.[18]

Habermas

In zijn eerste tekst gaat Habermas uit van een post-metafysische realiteit, een globaliserende realiteit, commercialisering, permanente dreiging van ‘kolonisering van de leefwereld door systemen/het systeem’ en de primaat van het sociale over het politieke.[19] In de tweede tekst van Habermas gaat hij in op het ondervragen/overvragen van de burgers, contrast tussen organistisch/atomistisch model van de samenleving, de primaat van het sociale, de menings-en wilsvorming, de republikeinse traditie die ertoe neigt zich tegen het staatsapparaat te richten, het liberalisme draait om het legitimeren van een beperkte politieke macht terwijl republikanisme gaat om het legitimeren van de vorming van een politieke gemeenschap met een gemeenschappelijke wil, conflict/eendracht (ontkenning, onderdrukking, kanalisering en ontketening), onderscheid tussen bronnen van legitimiteit van staatsmacht (volkssoevereiniteit en rechtsstatelijkheid).[20] In tekst 4 gaat Habermas weer in op het onderscheid tussen republikanisme en liberalisme (in samenhang met deliberatieve tussenpositie). Daarnaast wordt ingegaan op de bronnen van legitimiteit (volkssoevereiniteit en rechtsstatelijkheid), het feit dat ieder politiek bestel onderhevig is aan protest van corruptie, de vraag of liberalisme, democratie en rechtstaat wel het vermogen heeft om de eigen corrumpering te overwinnen. Volgens Habermas is een combinatie van liberalisme, rechtstaat en democratie het beste, waarbij een lichte voorkeur voor liberalisme en rechtstaat te ontwaren is. De democratie kan volgens Habermas op deze manier van binnenuit worden versterkt.[21]

Aanpak coronaviurs

Waarschijnlijk zou Habermas aangaande de aanpak van het coronavirus in Nederland concluderen dat er goed wordt gehandeld door de Nederlandse overheid. De burgers hebben lange tijd een relatief grote mate van vrijheid gehad en de rechtstaat is grotendeels intact gebleven. De politiek kan door blijven regeren en de rechtspraak is grotendeels digitaal gedaan. Enkele pijlers van de rechtstaat zijn derhalve blijven werken, waardoor de situatie in Nederland niet drastisch is verslechterd voor de burgers. De democratische besluitvorming heeft wat vertraging opgelopen door het coronavirus en dat moet op de langere termijn worden opgelost. In de ogen van Habermas zou het waarschijnlijk minder goed zijn dat elk land zijn eigen aanpak lijkt te kiezen. In EU-verband zou het coronavirus en de vaccins wellicht beter te coördineren zijn geweest. Over het algemeen kan echter geconcludeerd worden dat Habermas overwegend positief zou zijn geweest.

Aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid voor het coronavirus

Het onderscheid tussen aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid ziet op nuances. Aansprakelijkheid ziet op de juridische gevolgen van een bepaald handelen of een bepaalde gebeurtenis. Verantwoordelijkheid kan op zowel economisch, politiek of moreel niveau zien. Zodra het coronavirus definitief bestreden is, kan worden afgevraagd of er iets/iemand aansprakelijk kan worden gesteld en of er iets/iemand verantwoordelijk is voor de uitbraak van het virus. Burgers en bedrijven kunnen juridisch gezien aansprakelijk worden gesteld voor het niet naleven van de regels, namelijk via een boete. Het aansprakelijk stellen van de overheid lijkt een stuk lastiger te zijn. Zowel via de bestuursrechter als de burgerlijke rechter is mogelijk om de overheid aan te spreken voor een onrechtmatige daad. Wat heeft de overheid echter concreet fout gedaan en kan de rechter gelet op de trias politica daarover in een concreet geval oordelen? Gelet deze moeilijke vragen zal het juridisch aansprakelijk stellen van de (Nederlandse) overheid moeilijk zijn. Het aansprakelijk stellen van bijvoorbeeld de Chinese overheid in verband met het waarschijnlijke ontstaan van corona in Wuhan is gelet op de internationaalrechtelijke regels wellicht nog moeilijker dan het aansprakelijk stellen van de Nederlandse overheid.

Donald Trump

De bijna aftredende Amerikaanse president Donald Trump eiste in september 2020 in een toespraak bij de VN om actie tegen de coronacrisis, terwijl de Chinese president Xi Jinping daar niks van wilde weten.[22] Een groot en machtig land als Amerika heeft al moeite om concreet economisch of politiek actie te ondernemen, dus voor een klein land als Nederland zal het nog moeilijker worden om daadwerkelijk op te treden tegen de gevolgen van de coronacrisis. Bovendien kan worden afgevraagd of landen überhaupt verantwoordelijk of aansprakelijk zouden kunnen zijn voor biologische pandemieën. Daarvoor moet worden aangetoond dat landen nalatig hebben gehandeld of bewust een pandemie hebben veroorzaakt, wat lastig te bewijzen is. Politieke of morele verantwoordelijkheid nemen blijkt ook niet altijd gemakkelijk te zijn, zoals blijkt uit de affaire rond de vakantie naar Griekenland van de koninklijke familie.[23] Door Rutte is als verantwoordelijke nauwelijks verantwoordelijkheid genomen, wat tot veel verontwaardiging heeft geleid.

Burgers

Uit het voorgaande blijkt dat burgers en bedrijven relatief gemakkelijk kunnen worden bestraft voor het overtreden van maatregelen, en dan voornamelijk burgers. Op hoog politiek niveau is de morele, politieke verantwoordelijkheid voor fouten omtrent het coronavirus niet altijd genomen. Niet alleen de koninklijke familie en de minister-president leken geen verantwoordelijkheid te nemen, maar ook de minister van Justitie en Veiligheid niet.[24] Grapperhaus beweerde in het begin van de contoversie dat de maatregelen zijn nageleefd, totdat er foto’s uitlekten waaruit het tegenovergestelde bleek. De vraag is of Grapperhaus als minister dan nog serieus te nemen is: als zelfs de verantwoordelijke voor het naleven van de regels zich zelf niet aan die regels houdt, dan is de legitimiteit van die regels ver te zoeken.

Nationale overheden

Nationale overheden zijn moeilijk aansprakelijk te stellen of verantwoordelijk te houden, mede door het gebrek aan raakvlak en het gebrek aan mogelijkheden. Veel landen zullen zich in tijden van corona niet of nauwelijks bezig houden met het zoeken naar aansprakelijke landen. Een klein land als Nederland lijkt er geen baat bij te hebben om alleen actie te ondernemen: slechts met behulp van grote landen als de VS, Duitsland, Frankrijk of Groot-Brittannië lijkt concrete actie mogelijk.

Stappenplan overheid en FAQ burgers

De ontwikkelingen gedurende de coronacrisis, de visies van Schmitt en Habermas, en de (beperkte) mogelijkheden tot aansprakelijkstelling en verantwoordelijkheid nemen, bieden een perspectief op eventuele toekomstige crises. Mijn advies aan de Nederlandse overheid hoe te handelen bij toekomstige pandemieën is als volgt:

1. Bepaal zo snel mogelijk de aard van de crisis: Indien het gaat om een pandemie c.q. een besmettelijke ziekte, dan is snel actie nodig. Als het om economische problemen gaat is wellicht iets meer tijd beschikbaar om maatregelen te nemen.
2. Bepaal welke vrijheden van burgers wellicht ingedamd moeten worden: Bij een pandemie moet bijvoorbeeld de bewegingsvrijheid zo snel mogelijk beperkt worden, terwijl bij economische problemen wellicht extra rechten en vrijheden beschikbaar moeten komen.
3. Wees eenduidig en streng qua beleid: De Nederlandse overheid heeft in de huidige pandemie een aantal sprongen genomen qua strengheid van de maatregelen. Voor burgers is daarmee niet altijd duidelijk welke regels precies gelden. Bovendien moet daadwerkelijk zo veel mogelijk worden gehandhaafd, zodat burgers weten dat ze zich echt aan de regels moeten houden.
4. Wees mild waar nodig en hard als het moet: Studenten die in hetzelfde huishouden wonen dienen bijvoorbeeld niet bestraft te worden, terwijl studenten die bewust feesten gaan houden een hoge straf moeten krijgen. Zo wordt gewenst gedrag beloond en ongewenst gedrag bestraft.
5. Zeg niks toe wat niet waar te maken is: Als niet zeker is wanneer bijvoorbeeld gevaccineerd kan worden, dan heeft het doen van toezeggingen geen zin. Er kan namelijk onduidelijkheid gecreëerd worden.
6. De overheid bepaalt de maatregelen en de burgers dienen dat te accepteren: De overheid dient in een zo vroeg mogelijk stadium de benodigde bevoegdheden te krijgen om de burgers te beschermen. De burgers die lak aan de overheid hebben moeten een aantal liberale vrijheden opgeven om medeburgers te beschermen.
7. Informeer de burgers pas als er zekerheid ergens over is: De vraag of mondkapjes nuttig zijn en werkten, is lang onderdeel van debat geweest. Vanuit de overheid had hier beter op ingespeeld kunnen worden.

FAQ Burgers

1. Waarom zou u als burger de regels naleven? Het naleven van de regels heeft enkele voordelen: de maatregelen hebben zo meer effect en u kunt boetes voorkomen.
2. Hoe lang duren de maatregelen exact? Van tevoren is het moeilijk om een exacte schatting te maken over wanneer een virus verdwijnt of een crisis stopt. Door het naleven van de maatregelen is de kans het grootst dat het normale leven weer snel door kan gaan.
3. Hoe helpt de overheid haar burgers gedurende een crisis? Zowel via economische hulp als via het beschermen van de gezondheid. De overheid kan niet alle problemen voorkomen of oplossen, maar een poging om te schade te beperken kan wel gedaan worden.
4. Kan ik iemand aansprakelijk stellen voor mijn schade? In het algemeen is het moeilijk iets daarover te zeggen. In uitzonderlijke situaties als een pandemie of een oorlog zal de schade waarschijnlijk niet op iemand verhaald kunnen worden.
5. Wie is verantwoordelijk voor schade? Bij een virus kan moeilijk iemand/iets verantwoordelijk gehouden worden gelet op de biologische omvang. Mensen kunnen de biologie niet altijd controleren en pandemieën kunnen daardoor voorkomen.
6. Mag de overheid mijn vrijheden inperken? Wettelijk gezien is het in veel gevallen mogelijk om vrijheden geheel of gedeeltelijk te beperken. Dat moet geen gewoonte worden, maar in uitzonderlijke situaties is dat soms wel nodig. Als burger is het belangrijk om dat te accepteren.
7. Worden de maatregelen democratisch genomen? Gedurende een crisis is niet altijd mogelijk om democratisch te beslissen. Soms moeten er snel keuzes worden gemaakt. Na afloop van een crisis is er vaak enige ruimte om te oordelen of tijdens een crisis correct is gehandeld.

Conclusie

Overheden en burgers hebben het gedurende een crisis vaak niet gemakkelijk. Toch is het belangrijk dat er zo goed als mogelijk besluiten worden genomen. Bij het toepassen van de ideeën van Schmitt verliezen burgers tijdens een crisis waarschijnlijk relatief veel vrijheden. Habermas is het daar gedeeltelijk mee eens, en hij vindt dat er voornamelijk op een internationaal niveau (Europees) moet worden gehandeld. Schmitt vindt waarschijnlijk dat landen zelf moeten beslissen gedurende een crisis.

Tijdens een crisis zal er waarschijnlijk niet veel worden nagedacht over wie aansprakelijk is of verantwoordelijk voor de schade. Crises uit het verleden hebben echter uitgewezen dat er na afloop van een crisis vaak alsnog naar de verantwoordelijken gewezen wordt, zoals na WO I, WO II en de bankencrisis aan het begin van deze eeuw. Concrete straffen volgen regelmatig, zo lang duidelijk is vast te stellen of iets/iemand aansprakelijk is voor zijn/haar gedrag. Voor nu, gedurende de coronacrisis, lijkt het devies om af te wachten tot de crisis voorbij is om verantwoordelijken aan te wijzen.

[1] Coronavirus-statistieken – Bing (Laatst geraadpleegd op 17/01/2021)

[2] Januari 2020: Eerste signalen corona | Coronavirus tijdlijn | Rijksoverheid.nl

[3] Februari 2020: Eerste coronabesmetting in Nederland | Coronavirus tijdlijn | Rijksoverheid.nl

[4] Maart 2020: Maatregelen tegen verspreiding coronavirus, intelligente lockdown | Coronavirus tijdlijn | Rijksoverheid.nl

[5] April 2020: Verlenging maatregelen aankondiging en uitbreiding testbeleid | Coronavirus tijdlijn | Rijksoverheid.nl

[6] Mei 2020: Economische gevolgen, financiële steun en versoepeling maatregelen | Coronavirus tijdlijn | Rijksoverheid.nl

[7] Juni 2020: Versoepeling coronamaatregelen en testen voor iedereen | Coronavirus tijdlijn | Rijksoverheid.nl

[8] Coronacrisis in Nederland – Wikipedia

[9] Corona in Duitsland: veelgestelde vragen en Corona in Duitsland: update woensdag 18 maart.

[10] Metro: Aantal coronabesmettingen nadert 1.5 miljoen, 14 mei 2020 en Metro: Opnieuw recordaantal nieuwe coronabesmettingen in Amerika, 3 juli 2020.

[11] Het Parool: Trump en het coronavirus: van ‘een griepje’ naar ‘it’s bad, it’s bad’, 2 oktober 2020.

[12] De ideeën van Schmitt zoals hier beschreven zijn grotendeels terug te vinden in Schmitt: Parlement, Democratie, Dictatuur 2020.

[13] De Telegraaf: Over en uit voor kabinet-Rutte III, 15 januari 2020

[14] Hart van Nederland: Organisator Haags coronafeest: ‘Ik had maar vijf mensen uitgenodigd, er kwamen er vijftig!’, 28 november 2020, NOS Nieuws: Coronafeest is opname videoclip Famke Louise, 15 januari 2021,  Nieuws.nl: Rutte: demonstraties moeten kunnen, maar wel volgens coronaregels, 5 januari 2021, Algemeen Dagblad: Forse kritiek op Mark Rutte na uitspraak ‘bek houden’: ‘Dit is zo onwijs’, 21 september 2020 en De Dagelijkse Standaard: Femke Halsema geeft middelvinger aan corona-doden, vindt massale BLM-demonstratie “te belangrijk om te ontbinden”, 1 juni 2020.

[15] Metro: Rutte: Nadruk lag te veel op eigen verantwoordelijkheid, 14 oktober 2020.

[16] Onderverdeling gemaakt in Van der Zweerde, Hand-out hoorcollege Habermas, 14 september 2020, p. 1.

[17] Verschillen en overeenkomsten gehaald uit Van der Zweerde, Hand-out hoorcollege Habermas, 14 september 2020, pp. 1-2.

[18] Verschillen en overeenkomsten gehaald uit Van der Zweerde, Hand-out hoorcollege Habermas, 14 september 2020, pp. 2-3.

[19] Onderverdeling gehaald uit Van der Zweerde, Hand-out hoorcollege Habermas, 14 september 2020, pp. 3-4.

[20] Onderverdeling gehaald uit Van der Zweerde, Hand-out hoorcollege Habermas, 14 september 2020, pp 4-9.

[21] Onderverdeling gehaald uit Van der Zweerde, Hand-out hoorcollege Habermas, 14 september 2020, pp. 9-11.

[22] De Volkskrant: Trump eist in VN-toespraak actie tegen China vanwege coronacrisis, Xi toont zich juist verzoenend, 22 september 2020.

[23] NOS Nieuws: Koning breekt vakantie naar Griekenland af na ophef, Rutte wist van reis, 16 oktober 2020.

[24] Algemeen Dagblad: Grapperhaus biedt alsnog excuses aan: tijdens bruiloft niet hele tijd 1,5 meter afstand gehouden, 27 augustus 2020.